آشنایی با انواع هرس و فرم دهی درخت انگور

انگور یکی از قدیمی ترین گیاهانی است که کشاورزان در اکثر نقاط ایران با کاشت و نگهداری از آن آشنایی کامل دارند. بنا به روایات انجیل، نوح پیغمبر اولین کسی بود که اقدام به ایجاد تاکستان کرده است. از زمان رومیان قدیم آثار موجود چنین نشان می دهد که رومیان از طرز کاشت و هرس مو آگاهی داشته اند. مو یکی از درختانی است که به واسطه رشد سریع سالیانه بایستی همه ساله مورد هرس قرار گیرد. زیرا منظور اصلی هرس به وجود آوردن تعادل بین ریشه و سایر قسمت های هوایی می باشد تا از نتیجه آن بتوان میوه کافی و با کمیت بالا و همچنین رشدی مناسب که میوه سال آینده را تامین نماید به دست آورد. در هرس بایستی به طور کلی به دو مطلب مهم توجه کرد، یکی فرم دادن به درخت و دیگری کنترل محصول به طوری که میوه در تمام قسمت های آن پخش شود که این مطلب در مورد مو دو موضوع کاملا از هم جدا می باشد. قسمت های مختلف در تاک که برای تربیت و هرس باروری باید مورد توجه قرار گیرد عبارتند از: تنه، شاخه های اصلی- تاج، شاخه های قدیمی، شاخک ها، شاخه های رسیده، شاخه های جانبی و پراکنده، شاخه های میوه دهنده، گره ها، جوانه ها، پاجوش ها و ساقه جوش ها.

قبل از هرس باید به چند موضوع اصلی در مورد عکس العل گیاه در مقابل هرس توجه کافی داشت.به طوری که حذف قسمت رویشی مو در هر موقع سال قدرت میوه دادن بوته مو را که در ارتباط با سطح برگ قرار دارد کم می کند. و از طرفی مقدار زیاد میوه در یک سال از رشد رویشی بوته به اندازه ای می کاهد که در نتیجه در سال بعد مقدار میوه بسیار کم می گردد. به عبارت دیگر مقدار میوه در یک بوته مو با مقدار شاخه و برگ آن در حد معینی نسبت معکوس دارد. یعنی اگر شاخه و برگ بوته مو از مقدار معینی کمتر باشد بوته ضعیف شده و از مقدار میوه دهی گیاه کاسته خواهد شد. ولی فقط در زمانی که گیاه دارای رشد متعادلی است مقدار میوه زیاد و کیفیت آن خوب خواهد بود. همین طور باید در نظر داشت که یک بوته مو در یک فصل رویش فقط می تواند مقدار معین میوه را به مرحله رسیدن کامل برساند و مواد غذایی لازم را در اختیار خوشه برای درشت شدن قرار دهد. که این مقدار بستگی به مقدار محصول بوته در سال قبل و شرایط محیطی و چگونگی پرورش بوته دارد.

فصل هرس مو:

اجرای عملیات هرس بوته مو به طور معمول در دو فصل انجام می شود. یکی هرس بهره برداری که در دوره استراحت زمستان انجام می گیرد و به هرس خشک معروف است و دیگری هرس سبز که در دوره فعالیت بوته مو یعنی در صل تابستان انجام می گیرد.

هرس زمستانه یا خشک:

موقع هرس زمستانه از موقعی که برگ های بوته مو خزان می کنند شروع شده و تا زمانی که گریه مو آغاز می گردد می تواند ادامه یابد که در مناطق سردسیر معمولا در اوایل بهار قبل از شکفتن برگ ها این هرس انجام می گیرد. به طور کلی در ۲ تا ۳ سال اولیه رشد بوته سعی می شود که با یک هرس فرماسیون یا شکل دهی با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه فرم معینی به بوته مو بدهند. سپس هرس باروری سالیانه را انجام میدهند. به طور کلی هرس زمستانه که به نام هرس خشک نیز معروف است عبارت است از حذف شاخه های خشکیده ضعیف و بیمار و یا شاخه های بارده همان سال و به جای گذاردن شاخه های مناسب با تعداد جوانه هایی معین روی آنها به طوری که این جوانه بتوانند در سال زراعی بعد باردهی بوته را تامین نمایند. در هرس خشک سعی می شود فقط ۱۰ تا ۱۵ درصد جوانه ها که معمولا بین ۶۵ تا ۷۵ جوانه می باشد را بر روی بوته باقی بگذارند و بقیه را حذف کنند. در انگور دیم این رقم به ۳۰ جوانه می رسد.

 

هرس سبز یا هرس تر:

هرس سبز را می توان تکمیل کننده هرس خشک نامید. این هرس زمانی بر روی بوته مو انجام می شود که جوانه ها شروع به رشد کرده باشند و این عمل را می توان در تمام رشد ادامه داد.

حذف جوانه:

منظور از این عمل حذف بعضی از جوانه های غیر مفید تاک می باشد. هم زمان با حذف جوانه های غیر مفید می توان شاخه های اضافی، زاید و یا بیمار را نیز حذف نمود. این جوانه فقط شاخ و برگ تولید می کنند و میوه نمی دهند. بنابراین باید حذف گردند و در موهای مسن باید جوانه ها را به طور شدید هرس نمود زیرا باعث تضعیف مو شده و در نتیجه باعث  پیدا شدن اعضای غیر مفید خواهند شد.

هرس شاخه های سبز:

بعد از بیدار شدن تاک از خواب زمستانی تعدادی شاخه و پا جوش و یا تنه جوش شروع به روییدن می کنند که موجب تضعیف مو می شوند. لذا قبل از اینکه طول این شاخه ها به ۱۵ سانتی متر برسد بایستی آنها را هرس نمود. در درختان مو بعضی مواقع رو شاخه ها یک یا چند دستک از محل بند می رویند که این دستک ها بعضی در زیر خوشه و برخی بالاتر از خوشه ظاهر می شوند که باید حتی المقدور آنها را حذف نمود. بوته های انگوری که از ارقام قوی بوده و یا بر اثر کرد دهی و آبیاری زیاد رشد آنها غیر عادی شده است لازم است که فورا تعدادی از شاخه های آن را از ۳ تا ۴ بند بالاتر از محل خوشه در زمانی که خوشه ها هنوز به صورت گل هستند جهت تقویت و جلوگیری از ریزش بی مورد گل ها حذف نمود.

هرس برگ ها:

هرس برگ ها کار بسیار پر زحمت و پر هزینه ای است و با توجه به اینکه مرکز تولید شیره پرورده می باشد و حذف آنها باعث تضعیف بوته مو می شود بهتر است که انجام نگیرد و فقط در مناطق سردسیر که طول فصل رشدی آن ها کوتاه است برای اینکه خوشه ها بتوانند از نور و آفتاب بیشتری استفاده کنند اقدام به هرس برگ ها می شود.

هرس خوشه:

گاهی برای بالا بردن ارزش کیفی محصول و همچنین درشت تر شدن حبه های انگور در خوشه ها، هرس خوشه انجام می شود. زمان هرس خوشه معمولا در اواسط فصل تولید یعنی در ماه های تیر و مرداد انجام می شود. در این هرس یا به حذف تعدادی از حبه ها قناعت می شود و یا در صورت لزوم مقداری از خوشه چه ها و یا اینکه یک سوم از انتهای خوشه را بریده که این عمل باعث توزیع بیشتر مواد غذایی به حبه های باقی مانده شده و در نتیجه حبه ها درشت تر و مرغوب تر خواهند شد.

ایجاد شکاف پوستی:

ایجاد شکاف پوستی یا حلقه برداری عبارت از برداشتن قسمتی از پوست شاخه مو می باشد که در نتیجه آن قسمتی از شاخه ضعیف گردیده و قسمت دیگر تقویت می گردد.

همان طوری که می دانیم شیره پرورده مو در برگ ها ساخته می شود وو توسط آوند آبکش به تمام قسمت ای گیاه می رشد. حال اگر قسمتی از پوسی زیر شاخه که حاوی آوندهای آبکش است را برداریم شیره پرورده قادر به عبور از این محل که پوستش برداشته شده است، نبوده و در نتیجه مقدار زیادی شیره جهت استفاده حبه های انگور باقی می ماند و حبه ها درشت می شوند که در انگور در زمان های مختلف به صورت زیر انجام می گیرد. حلقه برداری در ارقام دانه دار تاثیری ندارد و در ارقام بی دانه موثر است و به سه صورت زیر است:

۱-  حلقه برداری به منظور جلوگیری از ریزش گل:

این روش برای حبه های بارور نشده که کوچکترین هستند و بذر آن به طور کامل در حبه تشکیل نمی شود و در اوایل رشد جنین از بین می روند، موثر است. زمان این عمل چند روز پیش از ظهور گل ها یا دوران گلدهی است که پس از آْن که ریزش طبیعی شروع شد دیگر تاثیری ندارد و اثر آن در تولید حبه های بیشتر و بزرگتر است.

۲-  حلقه برداری به منظور بزرگتر شدن حبه ها:

زمان آن مصادف با بزرگ شدن سریع حبه ها است که معمولا کمی پس از ریزش طبیعی گل هاست و حدودا ۱۰ روز پس از باز شدن گل هاست که تقسیم سلولی به شدت در حبه ها صورت می گیرد و بیشتر در ارقام بی دانه که منبع هورمونی ندارند بسیار موثر است و اثر حلقه برداری ۳ هفته پس از ریزش طبیعی محسوس نخواهد بود. حلقه برداری همراه تنک کردن خوشه تاثیر بیشتری خواهد داشت. چون در غیر این صورت باعث بار بیش از حد گیاه و کوچکتر شدن حبه ها به علت رقابت با یکدیگر خواهد شد و گیاه پس از چند سال حلقه برداری ضعیف خواهد شد.

۳- حلقه برداری به منظور تسریع در رسیدن میوه ها:

در اوایل رسیدن حبه ها یعنی هنگام انباشت مواد قندی در آنها باید انجام گیرد. این حلقه برداری برای رسیدن ارقام دانه دار و ایجاد رنگ در ارقام رنگین بسییار موثر است و اثر این حلقه برداری در ارقام پر محصول و در مناطق سرد محسوس نیست و این حلقه برداری در رسیدن میوه های بی دانه تاثیر چندانی ندارد و تنک کردن خوشه و حبه در این ارقام بیشتر از حلقه برداری موثر می باشد و اگر محل زخم التیام نپذیرد اگر چه انگورها زودتر می رسند، اما حبه ها رنگ پریده و بافت آنها نرم می شود و احتمال آفتاب سوختگی در آنها وجود دارد.

تنک کردن:

تنک کردن عبارت است از کم کردن تعداد خوشه های گل یا میوه که اثر مشابه هرس دارد و بیشتر از هرس کیفیت میوه را بالا می برد و سه حالت دارد:

۱- تنک کردن گل (باز نشده): در اوایل بهار و به محض ظهر گل ها انجام می پذیرد و مزیت آن این است که خوشه های گل زمان طولانی تری از بالا رفتن نسبت برگ به خوشه استفاده می کنند.

۲- تنک کردن خوشه میوه: پس از تشکیل حبه ها صورت می گیرد که در آن خوشه های کوچک و بسیار بزرگ و دارای شکل نامناسب حذف می شوند.

۳- تنک کردن حبه: مقداری از انتهای خوشه را به طور دلخواه قطع می کنند و باید بلافاصله پس از تشکیل حبه ها عمل تنک کردن انجام پذیرد که تا ۳۰ درصد اضافه وزن خواهیم داشت و در صورت تاخیر ۱۰ تا ۲۰ درصد اضافه وزن خواهیم داشت و باید تعداد ۸۰ تا ۱۰۰ حبه روی خوشه باقی بماند. تنک کردن در ارقام بی دانه تاثیر ندارد و بیشتر در ارقام دانه دار موثر است….

۴-   سربرداری و قطع جوانه:

ترپاز: قطع سرشاخه ها در اوایل دوره گلدهی را می گویند که به طول ۱۰ تا ۳۰ سانتی متر می باشد. سر برداری به منظور جلوگیری از ریزش گل ها صورت می گیرد اما برای بهتر شدن کیفیت میوه موثر نیست.

کاربرد هورمون ها در انگور:

۱- ۳ تا ۶ روز پس از باز شدن گل ها استفاده از محلول ۲ تا ۱۰ پی پی ام اکین کلرو فنوکسی استیک در مرحله تمام گل، تولید بذر پوک می کند و جیبرالین نیز همین اثر را دارا است. از هورمون اکین نفتوکس استیک نیز می توان استفاده کرد.

جیبرالین اگر پیش از باز شدن گل ها و تلقیح مادگی بر روی گل ها پاشیده شود مادگی را از بین می برد و اگر بعد از تلقیح مصرف شود، اثری بر مادگی نداشته و فقط باعث ازدیاد حجم می گردد که در نتیجه حجم حبه ها درشت تر می شود. کاربرد اسید جیبرلیک پیش از گل دهی به عنوان تنک کننده و پس از گلدهی به عنوان محرک می باشد. در انگور یاقوتی تاثیر اسید جیبرلیک بر روی تنک کردن خوشه می باشد. استفاده از ccc (سایکوسل) حدود ۲ تا ۳ هفته پیش از گلدهی و آلار برای جلوگیری از ریزش حبه در انگور موثر بوده است و عمل آن مثل سربرداری است و مسیر جریان شیره پرورده را از شاخ و برگ ها به خوشه ها تغییر می دهد و رشد شاخ و برگ کم، و رنگ برگ ها تیره و فاصله گره ها کمتر می شود. اسید جیبرلیک اثر ccc (سایکوسل) را خنثی می کند و بر عکس عمل می کند. بازدارنده ها بر روی درختان هرس شده موثر نیستند. جیبرالین با غلظت ۵۰ ppm باعث ازدیاد حجم انگور عسکری، تامپسون و یاقوتی می شود. جیبرالین به صورت قرص سفید رنگ در بازار وجود دارد و هر قرص ۱ گرم ماده موثر دار است. محلول پاشی جیبرالین رسیدن را تا یک هفته به تاخیر می اندازد. برای تنک کردن خوشه پیش از باز شدن گل ها از جیبرالین استفاده می شود ولی در ارقام بذر دار باید از مصرف آن خود داری کرد چون باعث ایجاد تعداد زیادی حبه های رشد نکرده بی بذر در خوشه و کاهش کیفیت آن می شود. بارندگی و آب پاشی در خلال گل دهی انگور باعث تنک شدن آن می شود. استفاده از اکسین نفتالین استیک با غلظت ۱۰ پی پی ام پس از تشکیل میوه باعث ریزش تعدادی از حبه ها می شود. جهت جلوگیری از چروکیدگی حبه ها استفاده از جیبرالین با غلظت ۲۰ پی پی ام طی فصل رشد توصیه می شود. اتفون با غلظت ۲۰۰ تا ۲۰۰۰ پی پی ام حدود ۱ تا ۲ هفته پس از شروع تغییر رنگ پوست حبه باعث رسیدن زودتر شده و رنگ و کیفیت میوه را بهتر می کند. (در مناطق گرمسیر تولید رنگ به دلیل گرمای زیاد امکان ندارد) برای به تاخیر انداختن رسیدگی می توان از هورون اکین بنزوبتازول اکسی استک اسد با غلظت ۵/۲ تا ۲۵ پی پی ام رسیدن ارقام ی دانه را ۱ تا ۳ هفته به تاخیر انداخت که باعث ایجاد رنگ نیز می شود. 

شدت هرس انگور:

شدت هرس انگور را می توان به هرس کوتاه، بلند و مختلط تقسیم نمود. در هرس کوتاه شدت قطع و حذف شاخه های مو به طوری است که پس از عمل هرس فقط در روی شاخه ها ۲ تا ۳ جوانه باقی گذارده می شود و بقیه حذف می گردند. در هرس بلند شاخه ها و یا بازوهای بوته مو را از ارتفاع معین می برند به طوری که در روی هر یک از بازوها بعد از انجام عمل هرس تعداد زیادتری (۷ تا ۸ ) جوانه بر روی شاخه ها باقی بماند. در هرس مختلط بر روی شاخه های بوته مو همزمان هرس کوتاه و هرس بلند انجام می گیرد.

در مورد هرس بوته های مو باید به چند موضوع ذیل توجه خاصی مبذول داشت:

۱-  تاثیر هرس در چگونگی قدرت رویش بوته مو.

۲-تاثیر مقدار میوه در رشد بوته مو.

۳- تاثیر هرس در مقدار محصول سالیانه بوته مو.

مقدار میوه و مقدار شاخه هرش شده هر کدام به تنهایی و یا این اینکه جمعا در رشد بوته اثر فوق العاده ای دارند. بدین ترتیب که هر اندازه هرس شدیدتر و یا مقدار میوه حاصله در سال زیادتر باشد رشد بوته کمتر خواهد بود و بنابراین رشد بوته با شدت هرس و مقدار میوه نسبت معکوس دارد.

هرس فرم دهی یا فرماسیون:

به طوری که با توجه به شراط آب و هوایی و نوع کشت هرس فرم انگور متفاوت می باشد و این فرم ها عبارتند از:

فرم خزنده، فرم پاچراغی، فرم ریسمانی، فرم پهن، فرم چفته ای و فرم چتری.

هرس فرم خزنده:

در این فرم که در ناحی مختلف ایران به خصوص مناطق سردسیر که در زمستان به علت سرمای شدید مجبور به خاک کردن درخت مو هستند، انجام می گردد، تنه بوته انگور خیلی کوتاه پرورش داده می شود. به طوری که شاخه های اصلی و یا بازوهای حاصل شاخه میوه دهنده تقریبا بر روی سطح زمین قرار گرفته و بر روی خاک می خزند. در این روش تعداد بازوها بر حسب فواصل بوته ها و ردیف های کاشت بین ۳ تا ۵ باوی اصلی انتخاب می شوند که هر ساله تعداد زیادی شاخه های یک ساله بارور بر روی آنان به وجود می آیند و محصول آن سال را تشکیل می دهند. سال اول بعد از کاشت، از قلمه های ریشه دار شده کاشته شده که دارای دو جوانه خارج از خاک بوده اند دو شاخه تولید می گردند که بر روی این دو شاخه اصلی در همان سال تعدادی نیز شاخه های فرعی به وجود می آید. پس از ریزش برگ ها در پاییز شاخه هایی را که جهت آن به سمت بالا رشد کرده اند، بایستی هرس کرد و سایر شاخه ها را از بالای جوانه دوم قطع نمود. بدین ترتیب در اوایل سال دوم تنه درخت به طور افقی بر روی خاک قرار می گیرد. طول آن در حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر خواهد بود. در آخر سال دوم بوته مو دارای یک تنه و دو شاخه است که آنها را بعد از جوانه دوم هرس می نمایند و بدین ترتیب در آخر سال دوم بعد از هرس و یا در اول سال سوم روی تنه مو چهار جوانه وجود دارد که پس از رشد، تولید چهار شاخه می کند. در آخر سال سوم بوته مو دارای چهار شاخه و یا نشعاب خواهد بود که آن ها را بازو می نامند و فاصله این بازوها از سطح زمین حداکثر ۳۰ سانتی متر خواهد بود. بعد از سه و یا چهار سال بوته مو که به طرزی هرس گردیده است دارای چهار و اگر بوته قوی باشد در حدود ۵ تا ۶ بازو خواهد داشت. که هر کدام از این بازوها به نوبه خود ۳ تا ۴ شاخه تولید می کنند که به طور حتم ۲ تا ۳ شاخه از آنها بارده خواهند بود پس عمل باردهی بر روی شاخه های مزبور صورت خواهد گرفت که بر روی یک شاخه که دارای شاخه هایی می باشد، بر روی شاخه های پایینی که یک ساله نیز می باشد ۲ تا ۳ جوانه نگه داشته و بقیه شاخه را حذف می کنند و بر روی شاخه بالاتری ۵ تا ۶ جوانه نگه داشته و بقیه را حذف می کنند در نتیجه در سال بعد شاخه ای که دو جوانه داشت تولید دو تا شاخه می کند و شاخه ای که ۵ تا ۶ جوانه داشت و جهت تولید میوه  نگه داری شده بود، کلا حذف می شود و بر روی شاخه ای که دو تا شاخه تولید کرده است دوباره همانند سال قبل بر روی شاخه پایین تری (نزدیک تر به بازو) ۲ تا ۳ جوانه نگه داشته که هدف از پرورش این شاخه تولید میوه می باشد. بدین ترتیب عمل هرس باردهی هر ساله بر روی کلیه شاخه های بارده سایر بازو ها نیز به این ترتیب انجام می شود که در نتیجه این عمل هم تولید میوه خواهیم داشت و هم از گسترش بیش از اندازه تاج بوته مو جلوگیری خواهیم کرد و در نهایت بایستی در بوته های قوی حداکثر تا ۷۵ جوانه در سیستم آبی و ۳۰ جوانه در سیستم دیم نگه داری کنیم که این تعداد جوانه معمولا همان ۱۰ تا ۱۵ درصد کل جوانه های بوته مو خواهند بود.

جوان کردن تاک های مسن:

در تاکستان های قدیمی برای فعال کردن تاک ها هر چند سال یک بار ریشه هایی که در کنار یقه گیاه روییده اند و یا مقدار زیادی از ریشه ها که به دلایل مختلف خشکیده و مرده اند بایستی حذف گردند. روش اجرایی در سطوح کوچک تقریبا ساده بوده و تاک داران با استفاده از وسایل مختلف هرس نوعی هرس ریشه انجام می دهند. طبیعی است هنگامی که ریشه های جدید تشکیل گردند، در واقع گیاه مجددا جوان شده و بارآوری آن افزون می یابد.

 

منبع: sapoliha