پروانه چوبخوار پسته
پروانه چوبخوار پسته Kermania pistaciella Amsel یکی از آفات مهم پسته ایران است که در اکثر مناطق پسته خیز کشور وجود دارد. این حشره از راسته بال پولکداران Lepidoptera، خانواده Oinophilidae و زیر خانواده Hieroxestinae میباشد. پروانه چوبخوار پسته تا قبل از سال 1350 خسارت زیادی در باغ‌های پسته ایران نداشته است، کاربرد بی‌رویه مواد شیمیایی (حشره‌کش‌ها) در باغ‌های پسته بخصوص از اواخر زمستان تا اوایل بهار در طول سال‌های 1350 تا 1360 باعث از بین رفتن دشمنان طبیعی این آفت شد.
در حال حاضر بعنوان یکی از آفات درجه اول پسته کشور مطرح است و در کلیه مناطق پسته‌کاری ایران گسترش دارد. پروانه چوبخوار پسته بیشتر به چوب خسارت وارد می‌کند. لاروهای این آفت پس از خروج از تخم بیدرنگ به داخل چوب نفوذ کرده و خسارت خود را آغاز می‌کنند. در اثر ایجاد کانال لاروی، رشد شاخه کاهش یافته و بر میزان محصول سال آینده اثر می‌گذارد بیان کردند که از میان عوامل زیادی که در فعالیت حشرات چوبخوار تاثیرگذارند دو عامل حرارت و رطوبت از همه مهم‌تر است.
پراکنش، شیوه و شدت خسارت پروانه چوبخوار پسته
پروانه چوبخوار تقریبا در تمامی نقاط پسته‌خیز کشور خسارت اقتصادی وارد می‌کند. خسارت ناشی از این حشره به دو شیوه، یکی روی خوشه میوه‌ها و دیگری روی شاخه میباشد. در مورد خوشه‌ها پس از این که تخم‌ها تفریخ شدند، لاروها وارد خوشه شده و به شکل کمانه در داخل آن یک دور می‌زنند؛ و هم بستگی آوندی میوه‌های بالای قسمت آلوده از خوشه اصلی را دگرگون و در نتیجه سبب خشکیدن میوه‌های نارس می‌شوند.
پس از آن لارو وارد چوب خوشه می‌شود. این نوع خسارت چوبخوار پسته نسبتا زیاد است، به طوریکه 200 و حداکثر 320 تن محصول را در سال 1343 در استان کرمان از بین برده است. پس از این که تخم‌ها تفریخ شدند لاروها بیدرنگ خود را به مرکز آوندهای چوبی رسانده، تغذیه و ایجاد کانال لاروی را آغاز می‌کنند. وجود این کانال‌ها در داخل چوب‌های جوان، مغز شاخه را فاسد کرده و سبب ایستایی رشد شاخه‌های جوان و خشک شدن آنها می‌شود (شکل 1-2). 
شکل1-1 نحوه خسارت لارو پروانه چوبخوار پسته روی خوشه
ریخت‌شناسی پروانه چوبخوار پسته
تخم قایقی شکل به رنگ زرد کرم میباشد. روی سطح تخم یکسری خطوط برجسته موازی قرار دارد که احتمالا در پایداری تخم نقش دارند (شکل 1-3). بررسی‌ها نشان داد که متوسط درازای 30 عدد تخم 025/0±4/0 میلی‌متر و متوسط پهنای آنها در پهن‌ترین قسمت تخم 02/0±2/0 میلی‌متر است.
شکل 1-3 تخم پروانه چوبخوار پسته
لاروها در زمان خروج از تخم خیلی ریز و سفید رنگ میباشد، در سنین بعدی نیز به رنگ سفید باقی می‌ماند و تنها آرواره‌ها و قطعات اسکلریته پیرامون مخرج آنها قهوه‌ای رنگ می‌شود. این لاروها تا سن سوم بدون پا هستند (شکل 1-4). 
مشخصات کامل لارو های پروانه چوبخوار پسته
در سنین چهارم رنگ بدن لارو خاکستری مایل به سیاه شده و سه جفت پای سینه‌ای و پنج جفت پای شکمی پدیدار می‌شود (شکل 1-5). پاهای کاذب لارو از نوع uniordinal است یعنی کروشه‌ها در یک ردیف بوده و نیم‌دایره است. درازای بدن لارو در سن چهارم به 13- 5/10 میلی‌متر می‌رسد.
نخستین بند سینه پهن‌ترین قسمت بدن لارو میباشد و در طرفین این بند دو لکه تیره قرار گرفته که به وسیله نوار باریکی به هم پیوسته می‌شوند. با نگرش به تفاوت شکل لاروی در سنین مختلف، دگردیسی این آفت را از نوع دگردیسی اغراقی دانست.
به نظر می‌رسد دلیل این نوع دگردیسی این باشد که در سنین اول تا سوم، لاروها در داخل چوب تغذیه می‌کنند و نیازی به پا ندارند ولی در سنین آخر (سن چهارم) چون لاروها باید از شاخه خارج شده و محل مناسبی برای شفیره شدن پیدا کنند، نیاز به پا پیدا کرده و لذا پاهای لارو پدیدار می‌شوند.
لاروهای این آفت بیشترین زمان زندگی خود را در مرحله سوم لاروی سپری می‌کنند و با نگرش به قانون دایار (Savopoulou and Tzanakakis, 1990) مشاهده می‌شود که برای این آفت چهار سن لاروی وجود دارد.
مشخصات شفیره پروانه چوبخوار پسته
پیله‌ها کشیده و حدود 6/5 میلی‌متر درازا دارند (شکل 1-6). پهنای پیله‌ها در طرفین سر شفیره زیاد و تدریجا به طرف انتهای بدن کمتر می‌شود (هرمی شکل). بین شفیره داخل پیله و پوست درخت لایه نازکی از تارهای ابریشمی وجود دارد. ارتفاع پیله در بلندترین نقطه 8/1 میلی‌متر و در انتهای بدن که کمترین ارتفاع را دارد 1 میلی‌متر است.
شفیره زرد رنگ و در قسمت جلو بدن شفیره زایده منقار مانندی قرار دارد که در سوراخ کردن پیله‌ها و خروج از آن نقش دارد در انتهای شکم شفیره شش عدد زایده خار مانند وجود دارد این خارها سبب آسانی در بیرون آمدن حشرات کامل می‌شود (شکل 1-7).
مشخصات حشره کامل پروانه چوبخوار پسته
پهنای حشرات کامل نر و ماده با بال‌های باز 13-11 میلی‌متر است. رنگ بال‌های جلو خاکستری تیره، متمایل به سیاه، یک لکه زرد بزرگ سه گوش در میانه بال که قاعده آن به سوی قاعده بال و نوک آن به سوی نوک بال است و یک لکه کوچک‌تر در نوک بال دارند. بال‌های عقبی زرد روشن، دارای یک لکه زرد درشت در قاعده و در محل پیوستگی بال به بدن، و یک لکه زرد کوچک‌تر در کناره می‌باشند.
راس بال‌ها درای فلس‌های تیره چشمک‌مانندی میباشد. بال‌های عقبی خنجری شکل بوده و دارای ریشک‌هایی در کناره بال می‌باشند (شکل 1-8). سر حشره دارای فلس‌های کاملا خوابیده است و پالپ‌ها کوتاه آویزان، زرد و فلس دار بوده و مفصل آخر آنها کمی بلندتر از مفصل دوم میباشد.
شاخک‌ها نخی شکل و هر یک در بند قاعده‌ای دارای فلس‌های انبوه و متراکم به نام سرپوش چشم هستند. در حالت عادی سرپوش‌های چشم روی چشم‌ها را می‌پوشانند. فلس‌های سر کشیده و کاملا خوابیده می‌باشند. شکم در حشرات ماده حجیم و زرد رنگ بوده و در حالی که در حشرات نر، باریک و خاکستری رنگ است.
زیست‌شناسی و رفتار پروانه چوبخوار پسته
این آفت زمستان را بصورت لارو سن آخر (چهارم) درون شاخه‌های آلوده یک یا دو ساله سپری می‌کند. لاروهای سن آخر با ایجاد سوراخ از درون این شاخه‌ها خارج شده و پس از چند ساعتی حرکت، در محل مناسب به شفیره تبدیل می‌شوند. بیشترین فاصله پیموده شده بوسیله لارو برای پیدا کردن مکان مناسب شفیره شدن 2 متر است.
بیشتر لاروها برای شفیره شدن بخش زیرین شاخه‌ها را انتخاب می‌کنند. در مواردی لاروهای سن آخر خود را روی زمین انداخته و زیر کلوخه‌ها به مرحله شفیرگی می‌روند. لاروها پیش از شفیره شدن پیله هرمی شکلی پیرامون خود ایجاد می‌کنند. پس از سپری شدن دوره شفیرگی، حشرات کامل پدیدار می‌شوند و پوسته شفیرگی چسبیده به پیله باقی می‌ماند (شکل 1-9).
بالغ شدن و تخم گذاری پروانه چوبخوار پسته
در حدود 25-30 روز بعد حشرات کامل ظاهر می‌شوند. حشرات کامل نر و ماده پس از جفت‌گیری، تخم‌های خود را به طور انفرادی در رأس شاخه‌های جوان همان سال در محل اتصال دمبرگ به شاخه یا روی محور خوشه پسته می‌گذارند. یک هفته بعد از پیک خروج حشرات کامل پیک تخم‌ریزی اتفاق می‌افتد.
بررسی‌های عباس زاده (1377) نشان داد که طول دوره رشد و نمو جنینی این آفت برای شرایط اصفهان از 10/2 تا 20/2 در یک دوره 10 روزه سپری می‌شود. دانستن این دوره از زندگی این آفت در تعیین زمان مناسب مبارزه و نیز موفقیت در برنامه‌های مبارزه، مهم است.
بر پایه پژوهش‌های عباس زاده (1377) لاروها پس از تفریخ تخم بیدرنگ وارد مغز خوشه یا بافت چوبی نمی‌شوند بلکه ابتدا به گونه مارپیچی در پوست محور اصلی، در حد خارجی آوندهای آبکش خوشه حرکت کرده و سپس به مغز محور اصلی خوشه وارد می‌شود و درون ساقه اصلی خوشه کانال لاروی ایجاد می‌شود.
شاید دلیل این رفتار لارو نرم بودن بافت محور فرعی خوشه و نیز سرعت بالای شیره پرورده در آوندهای محور اصلی است. چون با نفوذ لارو به مرکز خوشه آوند آبکش پاره شده و لارو نابود می‌شود.
مطالب مرتبط :
دلایل و راههای پیشگیری از پوک شدن مغز پسته
تاثیر حرکت لاروهای پروانه چوبخوار بر روی خوشه پسته
لاروهایی که به داخل خوشه نفوذ کرده‌اند ابتدا به سوی نوک خوشه حرکت کرده و پس از رسیدن به نوک خوشه مسیر خود را به سوی پایین کج می‌کنند. به سبب حرکات رفت و برگشتی لاروها در داخل خوشه کانال‌های زیادی ایجاد می‌شود که همدیگر را قطع می‌کنند لاروها پس از مدتی در خرداد ماه از قاعده خوشه وارد شاخه می‌شوند.
در مورد تخم‌هایی که روی شاخه گذاشته می‌شوند، لاروها پس از خروج از تخم بیدرنگ به مغز شاخه نفوذ کرده و حرکات رفت و برگشتی لارو به داخل شاخه مانند رفتار آن درون خوشه است. کانال لاروی که در بافت چوبی شاخه و خوشه ایجاد می‌شود انباشته از فضولات و ذرات چوبی می‌شود.
بیولوژی پروانه چوبخوار پسته
با نفوذ لارو به درون خوشه پسته تغذیه لارو تا سن آخر به صورت پنهان ادامه می‌یابد. این آفت یک نسل در سال داشته و تنها میزبان آن پسته است. عباس زاده (1377) در پژوهش خود در شرایط اصفهان بیولوژی پروانه چوبخوار را بدین گونه بیان کرده است:
- آغاز خروج لاروهای کامل زمستان‌گذران در میانه اسفند و اوج آن در ابتدای فروردین و در ازای این زمان 32 روز میباشد.
- لاروها 5 روز پس از تنیدن پیله در دمای معمولی به شفیره تبدیل می‌شوند.
- آغاز پدیدار شدن حشرات کامل پایان فروردین و اوج آن در ابتدای اردیبهشت میباشد.
- نخستین تخم‌گذاری در ابتدای اردیبهشت و اوج آن در میانه اردیبهشت میباشد.
- نفوذ نخستین لارو سن یک به داخل بافت خوشه و شاخه در میانه اردیبهشت میباشد.
- تبدیل لاروهای سن یک به سن دو در پایان خرداد میباشد.
- تغذیه لاروی سن دوم تا ابتدای تیر میباشد.
- دوره لارو سن سه از پایان تیر تا ابتدای آذرماه میباشد.
- تبدیل تمامی لاروهای سن سوم به سن چهارم در میانه آذرماه میباشد.
تاثیر آلودگی و توزیع فضایی شب‌پره چوبخوار بر سه رقم اکبری، اوحدی و کله قوچی
غلامعلی‌زاده و همکاران (1389) در پژوهشی تاثیر سه رقم اکبری، اوحدی و کله قوچی را بر آلودگی و توزیع فضایی شب‌پره چوبخوار پسته در رفسنجان مورد بررسی قرار دادند. آنها بیان می‌کنند که رقم پسته یکی از عوامل مؤثر در تراکم جمعیت آفت است. این بررسی در اردیبهشت 1388 روی ارقام ذکر شده انجام شد.
واحد نمونه‌برداری ده سرشاخه از هر درخت بود که روی آنها تعداد سوراخ خروجی لارو آفت تعیین شد. نتایج آنها نشان داد که بین آلودگی در ارقام مختلف اختلاف معنی‌دار وجود داشت. میانگین آلودگی در هر سرشاخه روی رقم اکبری، اوحدی و کله قوچی به ترتیب 03/0±16/1، 01/0±38/0 و 01/0±30/0 به دست آمد.
بصیرت (1389) بیان می‌کند آلودگی به آفت پروانه چوبخوار پسته در رقم‌های، ایتالیایی ریز، شستی و کریم‌آبادی کمتر و در رقم‌های لک سیریزی، خنجری دامغان و هراتی بیشتر است. نتایج بررسی‌های انجام شده در این زمینه نشان می‌دهد که حساسیت ارقام مختلف نسبت به آفت پروانه چوبخوار متفاوت است.بنابراین توجه به نوع رقم پسته لازمه انتخاب روش مناسب و موثر در مبارزه با آفت پروانه چوبخوار است.
اختلاف قابل توجه بین آلودگی ارقام مختلف پسته
نتایج حاصل از مقایسه آلودگی خوشه‌ها به آفت پروانه چوبخوار در ارقام مختلف، طی چهار سال پیاپی در سه ایستگاه تحقیقاتی نشان می‌دهد اختلاف قابل توجهی بین آلودگی ارقام مختلف پسته به این آفت وجود دارد.
یکی از دلایل این تفاوت، ارتباط بین زمان گلدهی پسته و آلودگی محصول به این آفت است. با توجه به این که در بسیاری از ارقام اوج ظهور حشرات کامل پروانه چوبخوار، از زمان گرده‌افشانی تا زمان تشکیل دانه اتفاق می‌افتد، این زمان می‌تواند مبنایی برای زمان مبارزه با آفت باشد.
نتایج بررسی خوشه‌ها به این آفت در ارقام تجاری پسته (اوحدی، کله‌قوچی، احمدآقایی و اکبری، اختلاف مشخصی را نشان نمی‌دهد. بدین معنی که حساسیت و یا مقاومت چشمگیری در این چهار رقم تجاری نسبت به آفت پروانه چوبخوار وجود ندارد.
با این حال در سال‌های مختلف اجرای پروژه، اختلاف آلودگی‌هایی به آفت پروانه چوبخوار پسته بین ارقام تجاری دیده شده که به نظر می‌رسد ناشی از هم‌زمانی ظهور خوشه‌های میزبان با ظهور حشرات کامل آفت باشد.
جنبه‌های مدیریتی مبارزه با آفت پروانه چوب خوار پسته
به سبب پنهان بودن مرحله خسارت زا مبارزه با این آفت دشوار است. بنابراین برای بدست آوردن زمان آسیب‌پذیر آفت لازم است در یکی از این زمان‌ها یعنی زمان اوج خروج لاروها از شاخه‌های آلوده و یا زمان اوج پیدایش حشرات کامل مبارزه کرد. مدیریت تلفیقی بهترین راهبرد در کنترل پروانه چوبخوار پسته میباشد.
تجربه نشان داده است که کاربرد مجموعه‌ای از روش‌های کنترل در قالب یک برنامه به جای کاربرد یک روش خاص (مانند سم‌پاشی)، می‌تواند خسارت هر گونه‌ای از آفات را به طور مؤثرتری کاهش دهد. در مورد پروانه چوبخوار، مجموعه روش‌های ذیل را می‌توان برای کاهش مؤثر جمعیت آفت بکار برد: کنترل مکانیکی، مبارزه زراعی، کنترل شیمیایی مبتنی بر ردیابی با استفاده از تله‌های فرمونی برای تعیین زمان دقیق مبارزه شیمیایی.
فرمون ها Pheromones دسته ای از مواد شیمیایی بسیار قوی هستند که توسط جنس ماده آفات بمنظور جذب حشرات نر بکار گرفته می شوند. ترشح این مواد توسط حشرات ماده باکره موجب جذب حشرات نر و نهایتا جفت گیری می شود. هر حشره فرمون مخصوص به خود را دارد و بسیاری از این فرمونها دارای فرمولهای مشخص شیمیایی هستند که خوشبختانه به صورت مصنوعی در مورد بسیاری از آفات فرمونها ساخته شده است.
برخی فرمون ها در حشرات اختصاصی هستند و فقط مخصوص یک گونه خاص حشره هستند ولی برخی از فرمونها کمتر اختصاصی هستند و این احتمال وجود دارد که بتواند چندین نوع مختلف را از یک جنس را به خود جذب کنند. به کپسولهایی که حاوی فرمون هستند و موجب جذب حشرات نر می شوند لور (lures) گفته می شود.
لورها در بسیاری از موارد برای مونیتورینگ یا ردیابی آفات مختلف استفاده می شوند بدین معنی که مثلا در مورد آفت پروانه چوبخوار پسته یا کرمانیا تعداد حشرات نر در روزهای مشخصی از هر سال شمارش می شود و مناسبترین زمان برای مبارزه شیمیایی با آفت انتخاب می شود (شناسایی پیک جمعیتی آفت). استفاده از فرمون بیشتر بعنوان یک روش ردیابی آفات استفاده می شود و نمی توان مبارزه شیمیایی را به بهانه وجود تله های فرمونی حذف کرد. معمولا لور (lures) ها را جوری نصب می کنند که شعاع یا حریم پوششی مناسبی از فرمون در محیط ایجاد شود. نمی توان چندین لور یا تله را کنار هم قرار داد و همچنین نباید داخل یک تله بیشتر از یک عدد لور باشد.
شکل و رنگ تله های فرمونی در مورد هر آفت فرق می کند. شکل و رنگ تله ها فرمونی را بر اساس نوع آفت طوری طراحی می کنند که بیشترین میزان جذب حشره نر را در پی داشته باشد. معمولا داخل فضای تله های فرمونی را با چسب آغشته می کنند تا حشرات در داخل چسب گرفتار شوند و از بین بروند. معمولترین تله برای شکار حشرات نر تله دلتا Delta است که خوشبختانه برای پروانه چوبخوار پسته هم کاربرد گسترده ای پیدا کرده است.
محل قرار دادن تله های فرمونی بسیار مهم است. تله ها باید در سایه درختان (Canopy) درختان پسته نصب شوند و در محل محدوده پروازی حشرات نر (معمولا ارتفاع 1 متری از کف باغ). تکنولوژی تولید فرمونها پیچیده است و در اختیار همه کشورها نیست در تولید نوع با کیفیت لور (lures) از نانوتکنولوژی و بیوتکنولوژی به صورت توامان استفاده می شود. برای پروانه چوبخوار پسته دو نوع کاربرد با استفاده از فرمون توسعه یافته است یک نوع همان گذاشتن لور داخل تله های آغشته به یک ماده چسبناک است و روش دوم استفاده از فرمون بصورت پمادی است بدین روش که فرمون با تراکم فوق العاده بالا به اضافه مقداری سم و یکسری مواد افزودنی دیگر را در داخل پمادهایی شبیه تیوب های خمیردندان قرار داده اند و کافی است که مقداری از این پماد را به شاخه های درختان ضماد کرد تا حشرات نر به آنها برخورد کنند و در اثر تماس با سم از بین بروند.
تکنولوژی شناسایی و توسعه فرمون ها تکنولوژی پیشرفته ای است و پایه نانوتکنولوژی دارد. اگر لورهای حاوی فرمون ها را زیر میکروسکوپ قرار دهیم هزاران هزار سوراخ ریز در آنها وجود دارد و از هر سوراخ هم فرمونها به هوا متصاعد می شوند. قدرت ترشح هر لور فرمونی نسبت به حشره ماده پروانه چوبخوار پسته باکره حدود 1000 برابر برآورد می شود. بسیاری حتی نمی دانند نانوتکنولوژی چیست و کاربرد نانوتکنولوژی در مبارزه با آفات چگونه است؟! چه برسد به اینکه بتوانند فرمون تولید کنند.
همانطور که قبلا اشاره شد با توجه به جمعیت فوق العاده بالای پروانه چوبخوار در پسته مبارزه فرمونی به صورت تنها چاره ساز نیست و باید از روش مبارزه فرمونی در پروژه ipm (مبارزه تلفیقی) در باغات پسته بهره جست و حداقل بهترین بازه زمانی را برای مبارزه شیمیایی با آفت پروانه چوبخوار را شناسایی کرد. نتیجتا در باغات خیلی آلوده و خرده مالکی استفاده از فرمون ها نمی تواند کنترل کنندگی مطلوبی داشته باشد و بهتر است تله های فرمونی صرفا برای مانیتورینگ برای تعیین زمان مناسب سم پاشی مورد استفاده میباشد.
منبع : پسته رفسنجان